GÖLLER
Göl Nedir?
Karalarda çeşitli sebeplerden ötürü meydana gelen çukurlukların bir şekilde su ile dolması sayesinde oluşan yeryüzü şekillerine göl denir. Gölleri denizlerden ayıran en önemli özellik, dört tarafının da kara ile çevrili olmasıdır. Göller oluştuktan sonra yeryüzü ya da yeraltı sularıyla beslenir ve bu şekilde kuruma olanağı ortadan kalkmış olur. Dünya üzerinde karaların %2’lik bir kısmında göller mevcuttur.
Göllerin açık ya da kapalı havza olma özelliği vardır. Eğer bir gölün gideğeni varsa, yani denizle akarsu bağlantısı mevcutsa bu göle açık havzalı göl denir. Açık havzalı göllerin suları genel itibariyle tatlı olur. Eğer bir gölün gideğeni, yani denizle bağlantı sağlayabileceği herhangi bir kanalı bulunmuyorsa bu göle kapalı havzalı göl denir. Kapalı havzalı göllerin suları genellikle acı, tuzlu ve sodalı olur.
Açık Havzalı Göllere Örnek: Beyşehir Gölü, Baykal Gölü…
Kapalı Havzalı Göllere Örnek: Van Gölü, Tuz Gölü…
Göllerdeki suların tatlılık durumunu etkileyen bazı faktörler vardır. Bu faktörler başlıca şunlardır:
- Göl tabanındaki kayaçların yapısı
- Gölün gideğeninin olup olmadığı
- Gölün genişliği ve derinlik değeri
- Gölün bulunduğu ortamdaki iklim şartları
- Gölün rakımı
Gölleri açık havzalı ve kapalı havzalı olarak iki şekilde ayırabiliyorduk. Şimdi de oluşumlarına göre bir sınıflandırma yapacağız. Göller oluşum şekillerine göre doğal göl ve yapay göl olmak üzere iki ana başlık altında incelenirler. Doğal göller ile başlayalım…
1. DOĞAL GÖLLER
Litosferin, yani yerkabuğunun farklı kısımlarında çökmelerin oluşmasıyla ve bu çukurlukların su ile dolmasıyla doğal göller oluşmaktadır. Beş farklı oluşumları vardır…
a) Tektonik Göller
Dünya üzerinde en çok bulunan göl çeşidi tektonik göllerdir. Tektonik göller, iç kuvvetlerin sebep olduğu çukurlukların su ile dolması sayesinde oluşurlar. Başlıca Aral, Baykal, Hazar ve Lût göllerini örnek olarak verebiliriz.
b) Volkanik Göller
İç kuvvetler nedeniyle dünya üzerinde volkanik patlamalar oluşur. Bu patlamalar sonucunda volkanik dağların üzerinde krater, maar ve kaldera ismi verilen çukur çökmeler oluşur. Bu çukurların suyla dolmasına bağlı olarak volkanik göller meydana gelir. Volkanik göllere ülkemiz de dahil olmak üzere İtalya, İzlanda, Endonezya ve Meksika’da rastlanmaktadır.
c) Buzul Gölleri
Buzulların aşındırmasıyla oluşan ve sirk adı verilen çanakların su ile dolmasıyla buzul gölleri meydana gelmektedir. Buzul göllerine daha çok kutuplara yakın bölgelerde rastlanır. ABD ve Kanada başta olmak üzere Finlandiya, Danimarka, Norveç gibi ülkelerde buzul gölleri (sirk gölleri) bulunmaktadır. Superior ve Hurion buz göllerinin en iyi örnekleridir.
d) Karstik Göller
Kolay eriyebilen karstik arazilerde yani kalker, jips ve kaya tuzunun yoğun olarak bulunduğu arazilerde polye ve obruk ismi verilen çukurlar oluşur. Bu çukurların su ile dolmasıyla da karstik göller meydana gelmektedir.
e) Set Gölleri
Normalde denizle doğrudan bağlantısı bulunan koy, körfez, vadi ya da tektonik çukur gibi bölgelerin uzun zaman içerisinde çeşitli sebeplerle etrafı kapanabilir. Doğal olarak iç kısmında da su ile dolu bir yapı oluşur. Bu şekilde oluşan göllere set gölleri denmektedir. Set gölleri çeşitli yollarla oluşabildiği için kendi arasında sınıflandırılmaktadır.
- Alüvyal Set Gölleri: Akarsu vadilerinin fazla derin olmayan kısımlarına alüvyonların, yani akarsu malzemelerinin dolmasıyla alüvyal set gölleri oluşur.
- Kıyı Set Gölleri: Koy veya körfez gibi denizlere direkt bağlantılı suların, akıntıların taşıdığı malzemelerle kapanması ve deniz bağlantılarının kesilmesiyle kıyı set gölleri meydana gelir. Bu şekilde oluşan yapılara deniz kulağı ya da lagün ismi de verilmektedir.
- Heyelan Set Gölleri: Herhangi bir çukur yapının önü heyelan sonucunda kapanır ve içerisi su ile dolarsa heyelan set gölleri oluşum gösterir.
- Volkanik Set Gölleri: Eğer bir çukur yapının önü volkanik patlamalar sonucu oluşan lavlarla kapanır ve içerisinde su birikmeye başlarsa volkanik set gölleri meydana gelir.
- Moren Set Gölleri: Buzulların erimesiyle doğal çukurluklar meydana gelir. Bu çukurlukların önü moren setleri ile kapanırsa moren set gölü oluşur. Kutuplara yakın bölgelerde yaygın olarak görülmektedir.
BİLGİ: Eğer bir gölün oluşumunda birden fazla faktör etkiliyse, bu tür göllere karma oluşumlu göller adı verilir.
2. YAPAY GÖLLER
Bir diğer ismi baraj gölleri olan yapay göller, herhangi bir vadi akarsuyun önünün insanlar tarafından kapatılmasıyla oluşmaktadır. Baraj gölleri sulama, enerji üretme, içme suyu üretimi gibi çeşitli sebeplerden dolayı insanlar tarafından yapılabilmektedir.